بهداشت در قرآنقرآن مجید توجه جدی به سلامت مردم دارد و از فحوای آیات استفاده می‌شود که مردم و جامعه ناسالم، از مقدمات هدایت و کمال محروم خواهند بود. فهرست مندرجات۲ - پیشینه پزشکی در اسلام ۲.۱ - راز توجه مسلمانان به علوم مختلف ۳ - قرآن و بهداشت ۴ - بهداشت روانی ۴.۱ - روش‌های شناختی ۴.۱.۱ - ایمان به خدا ۴.۱.۲ - بینش فرد نسبت به وقوع سختی‌ها ۴.۱.۳ - توکل به خدا ۴.۱.۴ - اعتقاد به مقدرات الهی ۴.۲ - روش‌های رفتاری ۴.۲.۱ - صبر و خوشتن داری ۴.۲.۲ - تفریحات سالم ۴.۲.۳ - ازدواج و روابط خانوادگی ۴.۲.۴ - حمایت اجتماعی ۴.۳ - روش‌های معنوی - عاطفی ۴.۳.۱ - یاد خدا ۴.۳.۲ - دعا ۴.۳.۳ - نماز ۴.۳.۴ - توسل ۵ - بهداشت جسمانی ۵.۱ - دعوت به خوردن غذاهای پاکیزه ۵.۲ - حرمت خوردن چیزهای پلید ۵.۳ - پرخوری و اسراف ۵.۴ - ممنوعیت خوردن گوشت مردار و... ۵.۵ - ممنوعیت نوشیدن شراب ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - مقدمه بحثقرآن کریم رساترین پیام الهی برای بشریت است که مهم‌ترین هدف آن، هدایت انسان به سمت فلاح و رستگاری است. از آنجا که انسان سالم در انجام وظایف خود و رسیدن به رستگاری موفقیت بیش‌تری دارد، اسلام بر حفظ سلامتی بدن و عدم تحمیل وظایف بیش از حد توان بر خود تأکید می‌کند. ۲ - پیشینه پزشکی در اسلامپیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) با تأکید بر اینکه عقل سلیم نیازمند جسم سلیم است در کنار سایر علوم، علم طب را نیز برای دست‌یابی به تن‌درستی بدن‌ها محترم شمرد، و بر این پایه بود که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) بیماران را برای درمان حتی نزد پزشکانی می‌فرستاد که هنوز به اسلام نگرویده بودند؛ و به دانش پزشکی گذشتگان از هر مرام و نژاد ارج می‌نهاد و مؤمنان را بر آن می‌داشت که طب را نیز چون سایر تخصص‌ها در هر کجا و نزد هر کس که باشد بیابند و بر آن دست یازند. [۱]
عیسی بک، احمد، تاریخ بیمارستان‌ها در اسلام، ص۴، ترجمه نورالله، کسایی، مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، چاپ اول ۱۳۷۱.
و از پیامبر نقل است که «تداووا فان الذی انزل الداء انزل الدواء» به مداوای خویش پردازید که هر که دردی داد، درمان نیز داد. [۲]
حسن‌زاده آملی، حسن، طب و طبیب و تشریح، ص۵۱، نشر الف. لام. میم، چاب اول، ۱۳۸۱، ص۵۱.
روش و سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) باعث ایجاد تمدن عظیمی توسط اعراب و ملت‌های مسلمان شد و چشم جهانیان را خیره ساخت؛ به گونه‌ای که رشد علوم پزشکی در جهان اسلام چنان اوج گرفت که «پی یر روسو» در تاریخ علم خود می‌نویسد: «یکی از پادشاهان اروپا (منطقه باستیل) هنگامی که بیمار شد، برای معالجه به نزد دشمنان خود یعنی مسلمانان به شهر قرطبه آمد». [۳]
رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص۲۹۷، جلد دوم، نشر کتاب مبین، چاپ دوم، ۱۳۸۱.
در کشورهای اسلامی بیمارستان‌های متعدد و پیشرفته بنا نهاده شد؛ به صورتی که در روزگار قدیم، در حدود هشتاد بیمارستان در کشورهای اسلامی به پا شده بود که بعضی از آنها قرن‌ها تمام بیماران را به صورت رایگان معالجه می‌کردند و بزرگ‌ترین بیمارستان قرون وسطی در مصر ساخته شد که برای بیماران مختلف بخش‌های جداگانه داشت و در شهرهای بزرگ برای مراقبت از بیماران روانی، تیمارستان‌ها ساخته و حتی اولین مدرسه پزشکی را در اروپا (سالیدین ایتالیا) مسلمانان ایجاد نمودند. [۴]
رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص۲۹۸، جلد دوم، نشر کتاب مبین، چاپ دوم، ۱۳۸۱.
و پزشکان صاحب نامی همچون زکریای رازی، ابوریحان بیرونی، و ابوعلی سینا آثار جاویدانی به جهان عرضه نمودند که تاکنون در مراکز علمی بزرگ دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند.۲.۱ - راز توجه مسلمانان به علوم مختلفراز توجه مسلمانان به علوم مختلف همچون پزشکی را باید در پیام‌های قرآن کریم و مفسران آن یعنی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و اهل بیت پیامبر جست‌وجو کرد. در کنار دعوت عمومی آیات قرآن به دانش و تعمق و تفکر در پدیده‌های طبیعت، موارد خاصی نیز وجود دارد که انسان را به تعلیم و تعلم در شاخه‌های علوم پزشکی هدایت می‌کند. [۵]
رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص۲۹۹، جلد دوم، نشر کتاب مبین، چاپ دوم، ۱۳۸۱.
شاید از همین روی بوده است که در حوزه‌های علمیه علم طب، همچون سایر رشته‌های علوم تدریس می‌شده است.۳ - قرآن و بهداشتو از آنجا که انسان موجودی دو بعدی (مادی و معنوی) است، قرآن مجید نیز به هر دو بعد نظر دارد و می‌خواهد جسم و جان هر دو را شفا دهد. آیات مرتبط با پزشکی و بهداشت روح و روان را می‌توان در دو دسته جداگانه مطرح نمود: ۴ - بهداشت روانیدر متن تعالیم اسلامی، روش‌هایی برای مقابله با ناکامی‌ها و سازگاری با سختی‌ها ذکر شده که آنها را در سه بخش «روش‌های شناختی» «روش‌های رفتاری» و «روش‌های عاطفی» مورد بررسی قرار می‌دهیم. ۴.۱ - روش‌های شناختیدر این روش‌ها که برشناخت‌های فرد نسبت به جهان و زندگی فردی و اجتماعی تأکید می‌شود فرد با استفاده از شناخت‌ها در صدد مقابله با تنیدگی‌ها بر می‌آید و به کمک توانایی فکری و ذهنی خود، با مشکل برخورد می‌کند. از جمله روش‌های شناختی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: ۴.۱.۱ - ایمان به خداایمان به خدا باعث می‌شود که فرد متکی بر موجودی شود که علم، قدرت و خیرخواهی بی‌نهایت دارد؛ لذا ترس و دلهره و اضطراب و تزلزل در فرد ایجاد نمی‌شود و احساس بی‌نیازی و آرامش به او دست می‌دهد: «هو الذی انزل السکینة فی قلوب المؤمنین...؛ او (خدا) کسی است که آرامش را در دل‌های مؤمنان نازل کرد...». ۴.۱.۲ - بینش فرد نسبت به وقوع سختیهابینش فرد نسبت به وقوع سختی‌ها و مشکلات: در تعالیم اسلامی تأکید شده که طبیعت زندگی، آمیخته با سختی‌هاست: «لقد خلقنا الانسان فی کبد؛ ما انسان را در رنج آفریدیم (زندگی او پر از رنج‌هاست)». بدین ترتیب اگر انسان وقوع سختی‌ها را اجتناب‌ناپذیر بداند، خود را برای مقابله با آنها آماده می‌کند. ۴.۱.۳ - توکل به خداتوکل به خدا، پشتیبان قدرتمندی برای انسان در حل مشکلات است، آنان که توکل کرده‌اند، ناامید نشده و از انجام تکالیف نمانده‌اند و نگران آینده نیستند؛ چون در هر صورت به وظیفه عمل می‌کنند: «... ومن یتوکل علی الله فهو حسبه...؛ و هر کس بر خدا توکل کند، کفایت امرش می‌کند». ۴.۱.۴ - اعتقاد به مقدرات الهیچنین اعتقادی از مراتب بالای ایمان بوده و بر آن تأکید شده است؛ چراکه این اعتقاد سازگاری فرد را با تبعات یک حادثه آسان‌تر خواهد کرد: «قل لن یصیبنا الا ما کتب الله لنا هو مولانا...؛ بگو هیچ حادثه‌ای برای ما رخ نمی‌دهد، مگر آنچه خداوند برای ما نوشته و مقرر داشته است؛ او مولا (و سرپرست) ماست...». ۴.۲ - روش‌های رفتاریدر روش‌های رفتاری، دستورات و توصیه‌های عملی، از جمله آداب برخورد و رفتار متقابل مورد نظر است. برخی از این روش‌ها، عبارت‌اند از: ۴.۲.۱ - صبر و خوشتن داریتعالیم قرآنی، افراد را در شرایط تضادهای اجتماعی و مشکلات، به صبر و عکس‌العمل منطقی دعوت می‌کند؛ چراکه اگر فرد واکنش‌های عجولانه و حساب نشده‌ای نشان ندهد، دچار استرس کم‌تری خواهد شد. ۴.۲.۲ - تفریحات سالممقتضای فعالیت و کار مداوم، وارد آمدن فشار جسمی و روحی بر فرد است، و لذا باید تفریحات سالمی باشد که به فرد روحیه دهد و به او آرامش بخشد همانند مصاحبت و شوخی با دوستان، تا ورزش و مسافرت و... . ۴.۲.۳ - ازدواج و روابط خانوادگیاسلام به ازدواج و روابط خانوادگی بسیار اهمیت می‌دهد و از عزلت و گوشه‌گیری نهی می‌کند که این خود حکایت از تأثیر عمیق دینی، اجتماعی و روانی آن بر فرد است: «ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها...؛ و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید...». ۴.۲.۴ - حمایت اجتماعیگستره حمایت اجتماعی در اسلام، از محدوده کوچک خانواده آغاز می‌شود و خویشاوندان، همسایگان، شهروندان، و حتی به گونه‌ای کل جامعه بشری را دربر می‌گیرد: «انما المؤمنون اخوة...؛ مؤمنان برادر یکدیگر هستند...». ۴.۳ - روش‌های معنوی - عاطفیدر این روش‌ها فرد نوعی ارتباط عاطفی با خدا و اولیای دین برقرار می‌کند به گونه‌ای که این روابط انسان را در مواجهه با مشکلات و حل آنها یاری می‌رساند. ۴.۳.۱ - یاد خدایکی از اموری که به انسان آرامش می‌بخشد، یاد خداست: «.... الا بذکر الله تطمئن القلوب؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.» و این موضوع باعث ایجاد آرامش زود هنگام در روان و جسم فرد می‌شود: «... ثم تلین جلودهم وقلوبهم الی ذکر الله...؛ سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذکر خدا می‌شود...» و در مقابل دوری از یاد خدا، زندگی را دشوار می‌سازد: «ومن اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا...؛ و هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت...». ۴.۳.۲ - دعایاری خواستن از قدرت بی‌نهایت خداوند نوعی رابطه بین انسان و پروردگار برقرار می‌سازد: «امن یجیب المضطر اذا دعاه ویکشف السوء...؛ یا کسی که دعای مضطر را اجابت می‌کند و گرفتاری را برطرف می‌سازد...». ۴.۳.۳ - نمازراز و نیاز با خدا با آداب مخصوص به صورت منظم می‌باشد: «واستعینوا بالصبر والصلاة...؛ از صبر و نماز یاری بجویید...». ۴.۳.۴ - توسلتوسل به ائمه معصومین (علیهم‌السلام) و اولیای خدا، برقراری ارتباط با کسانی است که در نظام هستی قدرت تصرفی بیش از سایر انسان‌ها دارند و دارای صفات والای اخلاقی هستند. از همین روی فرد به نیرویی ماورای طبیعی دلبسته می‌شود که به طور متقابل به فرد توجه و عنایت فراوان دارد، و لذا در این حالت، فرد احساس تنهایی و درماندگی نمی‌کند. [۱۷]
دیماتئو، رابین، روان‌شناسی سلامت، ص۷۵۰ ـ ۷۶۲، ترجمه مسعود آذربایجانی و همکاران، جلد دوم، انتشارات سمت، چاپ اول، ۱۳۷۸.
۵ - بهداشت جسمانیبرخی احکام دینی ذکرشده در قرآن کریم دارای فواید پزشکی و بهداشتی نیز می‌باشد؛ به گونه‌ای که رعایت آنها باعث جلوگیری از بیماریها می‌شود. و البته با پیشرفت علوم پزشکی مصالح و حکمت‌های آنها بیش‌تر آشکار خواهدشد. در این قسمت به موارد زیر می‌توان اشاره نمود: [۱۸]
رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص۳۱۵ ـ ۳۰۴، جلد دوم، نشر کتاب مبین، چاپ دوم، ۱۳۸۱.
۵.۱ - دعوت به خوردن غذاهای پاکیزهدعوت به خوردن غذاهای پاکیزه و پرهیز از غذاهای مضر: قرآن مجید از طرفی انسان را به خوردن غذاهای پاک و مفید توصیه می‌کند و از طرف دیگر او را نسبت به مصرف غذاهای مضر باز می‌دارد، و این دو دستور، سلامتی و بهداشت جسم انسان را تأمین می‌کند؛ همان‌گونه که آرامش روانی و بهداشت اجتماعی انسان‌ها را با قید حلال بودن تأمین می‌کند: «یا ایها الذین آمنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم...؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از نعمت‌های پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم، بخورید...». «وکلوا مما رزقکم الله حلالا طیبا...؛ و از نعمت‌های حلال و پاکیزه‌ای که خداوند به شما روزی داده است، بخورید». ۵.۲ - حرمت خوردن چیزهای پلیداسلام غذاهای پلید و خبیث را حرام کرده است: «... ویحرم علیهم الخبائث...؛ ... ناپاکی‌ها را بر شما حرام می‌کند...». خبائث به چیزهایی گفته می‌شود که پلید است؛ یعنی امور پست و فاسد و متعفن که تنفرآمیزند و طبع انسان آنها را نمی‌پسندد و از نظر پزشکی برای سلامت انسان ضرر دارد. ۵.۳ - پرخوری و اسرافپرخوری و اسراف در قرآن مورد نکوهش قرار گرفته است: «کلوا واشربوا ولا تسرفوا انه لا یحب المسرفین؛ (از نعمت‌های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی‌دارد»؛ و لذا اگر تغذیه از حالت اعتدال خارج شود، برای انسان ضرر دارد و سلامت جسمی او را به خطر می‌اندازد. ۵.۴ - ممنوعیت خوردن گوشت مردار و ...ممنوعیت خوردن گوشت مردار و خون و گوشت خوک: «انما حرم علیکم المیتة والدم ولحم الخنزیر...؛ خداوند، تنها (گوشت) مردار، خون، گوشت خوک و ... را بر شما حرام کرده است...». ۵.۵ - ممنوعیت نوشیدن شراب«یا ایها الذین آمنوا انما الخمر والمیسر والانصاب والازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شراب و قمار و بت‌ها و ازلام (نوعی بخت‌آزمایی)، پلید و از عمل شیطان است، از آنها دوری کنید تا رستگار شوید». ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «بهداشت در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۵. |